25 years Srebrenica: Genocidal tendencies and denials

Today is Saturday the 11^th of July. Today, I, like so many other Bosnians, commemorate the Srebrenica genocide, 25 years after the targeted mass murders of more than 8.000 Muslim boys and men. Today is also the 11^th of July, a public holiday of the Flemish Community in Belgium. Two apparently very different remembrances, two very different political implications, or not?

 

I was about three and a half years old when my parents took my brother and me under their arms and fled when the (para)military Četnik troops turned their genocidal logic into atrocities in Višegrad, my hometown in Eastern Bosnia and Herzegovina. That region of Bosnia has become notorious as the place where ‘ethnic cleansing’ was successfully carried out, and where the Srebrenica genocide took place in 1995.

While the genocide has officially been condemned by the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) – at least, the supreme commander Ratko Mladić, who co-led the mass killings, was convicted in November 2017 – the genocide is still openly denied by many political figures and residents in former Yugoslavia (both within de facto divided Bosnia and Herzegovina as in the neighboring countries). This denial is literally based on an ideological model of dehumanization, in which a group of people, Bosnian Muslims in this case, pose a threat to the ‘purity’ of a mythologized ‘our Serbian people’. Not only does this invoke an illusion of purity in an ethnic nationalist sense, but it also denies and forgets various forms of (convivial) living together that existed and still exist in many ways.

Additionally, the rulings of tribunals such as the ICTY are in a way misleading because they rest on very specific regulations whereby genocide may or may not be legally condemned. These are regulations based fundamentally on a legal contextualization of facts and the ability to testify about such facts. As the Armenian-French philosopher and historian Marc Nichanian explains the issue with this in the context of the Armenian Genocide: “Genocide is not a fact because it is the very destruction of the fact, of the notion of fact, of the factuality of fact.” It often destroys the possibility of a factual demonstrability of genocide because it literally kills those who might testify and destroys any evidence its acts. Because of this, in many cases, the full nature and mass scale of a genocidal extermination machine does not come out in all its horror.

Genocidal destruction is never merely the demonstrable physical massacre of groups of people. Most often, it also means annihilating their ‘soul’ in a certain way; erasing their existence and right to exist. It saddles future generations with the unbearable weight of learning to live with this extermination. They are also burdened, in the ever so popular lexicon of contemporary psychology and psychiatry, with all kinds of ‘traumatic symptoms’. Yet, the ‘evidence’ of what happened often lies in our bodies: bodies of those that literally no longer exist and cannot be found, as well as living bodies that live on with all kinds of physiological, affective, symbolical and spiritual wounds.

On this same July 11, Flanders celebrates the day of the Flemish Community in Belgium. For some Flemish people, this is a mythical reminder of the Battle of the Golden Spurs at the onset of the 14th century that implicitly and explicitly clarifies who is and is not ‘Flemish’. The Flemish lion roars, as the slogan goes. The Flemish lion that seems to increasingly accept an ethnically nationalistic ideology, while it is precisely these kinds of ideas that have led to the atrocities that gave the 11^th of July that other meaning. Because, whether you like it or not, ‘our people first’ is a cradle for ‘our people only’. However much that ‘our’ may be a historically specific variable.

These seem to be two very different memories linked to the same date, two very different political implications and contexts. Yet, and perhaps partly because of that, for me it is one of the clearest examples that (painfully) illustrates how forms of identification, historiography, remembering and belonging can co-exist and collide at the same time.

Besides the fact that July 11 symbolizes the genocide in Srebrenica, atrocities happened on other dates that are much less remembered collectively. For me personally, June 14 and 27 are at least equally penetrating dates. On those days in 1992 in my hometown Višegrad, 140 children, women and the elderly were burned alive in two houses a few steps away from my parental home. These events are known as ‘Živa lomača’ (‘live bonfire’ is the literal very unpleasant translation in English).

At the time, I was with my parents, brother and several family members in a refugee camp in Tekirdağ in Turkey. It was a matter of some fortunate – or faithful – occurrences that we had not also returned to Višegrad. Indeed, there were reports from the genocidal ideological apparatus that it would be safe to return to our city, and that those who did not return would lose their jobs. Although these atrocities in my hometown have never been officially labeled as genocide, I hope you understand why I see these events as fundamental parts of the genocidal machine. Bodies literally destroyed by burning and bereaved ones stripped of any human dignity because they could not even give their loved ones a dignified farewell.

While every year a political media circus emerges in and around Srebrenica on July 11 – often misused by politicians for their own purposes rather than with deep reverence for the victims and their relatives – the next day everything is calm again. Yet many women, without often any living male family members, remain behind, not only on July 11, but on all those other days, searching for a glimpse of a body that was once their husband, son, uncle. Likewise, many young people remain stuck living with drastic unemployment rates and feelings of hopelessness, dreaming of ‘Europe’ as a mythical place of wealth and possibilities.

And, also for me, July 11 is related to every other day of the year. On all those other days of the year, sometimes the smallest memories or a reference to something that connects me to that genocidal war can unleash a host of experiences. For example, they can thoroughly disturb your sleep, they can magnify your fears, they can make you question your own humanity, … . In short, genocide also destroys lives because the embodied memory haunts people for generations to come. For me, this feels as a haunting ghost that you feel so intimately yet can never really interpret clearly. To paraphrase the insightful psychiatrist and critical thinker Frantz Fanon in the context of the Algerian decolonial war of independence: systematic negation of your humanity leads a person to keep asking themselves “in reality, who am I”? A question to which I, like so many dehumanized fellow human beings, have been trying to find an answer to almost all my life.

If we reduce a genocide to July 11, to one date, or one point, we forget that a genocide is never a snapshot, but a whole ideology with mass annihilation in different places and times. So, if we choose to remember and honor Leopold II in Belgium with statues, for example, we prefer a negation of degrading systematic destructions of people specifically focused on our fiction of ‘blackness’. If you exclaim during Sinterklaas (Saint Nicholas) that you keep an innocent childlike tradition alive by celebrating racialized representations of a black slave (‘zwarte Piet/black Pete), you contribute to the collective memory of slavery as a happy ‘civilizing’ event. And all these memories lead to the continuation of dehumanization, with potentially catastrophic consequences.

Acts with a genocidal logic are not performed by monsters, no matter how bizarre this may sound. They are performed by people, mainly men, with families, friends, etc. ‘Ordinary’ people who actingly profess their belonging through ‘atrocities-for-inclusion’, as Hannah Arendt already understood when she talked about Eichmann’s atrocities. They are ‘citizens’ like yourself, who gradually become more convinced of the idea that a certain ‘other’ group is not really human, because they are ‘Muslim’, or in many other contexts because they are ‘Black’, because they are’ Jewish’, because they are ‘Roma’, because they are ‘Queer ‘. Thus, because they are a perceived minority that questions the purity of an ethnic nationalism. A ‘purity’ grafted on the genocidal aversion of anything ‘different’ as the norm(al).

A genocidal logic suppresses many alternative histories and memories – in actuality, it destroys the possibility of such differences. This is exactly what, in Belgium, sustains the general denial and willful ignorance of the exterminations in Congo, this is also what drives Islamophobia. It is what leads to a continuation of genocide denial in Bosnia and Herzegovina and its neighboring countries.

The problem with most historiographies of immense atrocities is also that they pretend that everything is knowable. But our memories and national narratives are not direct representations, but stories that are shaped and distorted over time. Those distortions are not as individual as most of us think, they are fundamentally related to the socio-historical context. In other words, they are political.

These are uncomfortable truths. Truths that in our so-called “post-truth” world are like salt on all our imaginary illusions of innocence and structural denials.

Today, I commemorate the painful truth of Srebrenica. Today, I also commemorate the painful truth of my Višegrad. Tomorrow, I will be back in Antwerp, living and trying to grasp the longtermness of the genocidal logic.

What do you remember on July 11? Because, what we commemorate and remember, in what ways, and what we (un)deliberately forgot, are questions that are fundamental for the types of societal realities we want to pursue.

 

25 jaar Srebrenica: Genocidale tendensen en ontkenningen

Het is vandaag zaterdag 11 juli. Vandaag herdenk ik, net zoals zoveel Bosniërs, de genocide van Srebrenica, 25 jaar na de zeer gerichte massamoorden op meer dan 8.000 Moslim jongens en mannen. Het is vandaag ook 11 juli, feestdag van de Vlaamse Gemeenschap. Twee klaarblijkelijk uitermate verschillende herinneringen, twee uitermate verschillende politieke implicaties, of niet?

Ongeveer drieënhalf jaar oud was ik toen mijn ouders mijn broer en mij onder hun armen namen en op de vlucht sloegen toen de (para)militaire Četnik troepen hun genocidale logica in gruweldaden om kwamen zetten in Višegrad, mijn geboortestad in Oost-Bosnië en Herzegovina. Die regio van Bosnië is berucht geworden als de plek waar ‘etnische zuiveringen’ succesvol zijn uitgevoerd en waar de genocide van Srebrenica in 1995 plaatsvond.

Terwijl de genocide officieel veroordeeld is door de Joegoslaviëtribunaal (ICTY) in Den Haag – althans de opperbevelhebber Ratko Mladić die mede de massamoorden leidde is terechtgesteld in november 2017 – wordt de genocide nog steeds openlijk ontkend door veel politieke figuren en bewoners in voormalig Joegoslavië (zowel binnen het de facto opgedeelde Bosnië en Herzegovina als ik de buurlanden). Deze ontkenning berust letterlijk op een ideologisch model van ontmenselijking, waarbij een groep mensen, Bosnische Moslims in dit geval, een gevaar vormen voor de ‘zuiverheid’ van een gemythologiseerd ‘ons Servisch volk’. Hiermee wordt niet enkel een illusie van puurheid in etnisch nationalistisch zin vooropgesteld, maar ook verscheidene vormen van samenleven die bestonden en nog steeds bestaan ontkend en vergeten.

Daarenboven zijn de uitspraken van tribunalen zoals de ICTY in zekere zin misleidend omdat vanwege een zeer specifieke regelgeving een genocide al dan niet veroordeeld kan worden. Het is een regelgeving die fundamenteel berust op een rechtelijke contextualisatie van feiten en de mogelijkheid om over zulke feiten te getuigen. Zoals de Armeens-Franse filosoof en historicus Marc Nichanian het probleem verduidelijkt in de context van de Armeense genocide, een genocide vernietigt de feiten. Het vernietigt vaak de mogelijkheid van een feitelijk aantoonbaarheid van genocide omdat het letterlijk diegene die zouden kunnen getuigen uitmoordt. Hierdoor komen in veel gevallen de ware aard en de massaschaal van een genocidale uitroeiingsmachine niet in al hun gruwelijkheid naar buiten.

Genocidale destructie is nooit louter het aantoonbare fysiek uitmoorden van groepen mensen. Het betekent vaak ook het uitmoorden van hun ‘ziel’ op een bepaalde manier, het uitwissen van hun bestaan en bestaansrecht. Het zadelt komende generaties met de ondragelijke zwaarte van het leren leven met deze uitroeiing. Ze worden ook opgezadeld, in bewoordingen uit de hedendaagse psychologie, met allerlei ‘symptomen’ van trauma. Het ‘bewijs’ van wat er gebeurd is, ligt vaak in onze lichamen: lichamen van hen die letterlijk niet meer bestaan en niet vindbaar zijn, alsook levende lichamen die met allerlei fysiologische, emotionele, symbolische en spirituele wonden verder leven.

Vaak wordt de genocide van Srebrenica bestempeld als de grootste volkerenmoord in Europa na de Tweede Wereldoorlog. Het klinkt alsof die uitspraak een troost zou moeten zijn voor het feit dat de ‘geciviliseerde’ apparatuur met de United Nations Protection Force (UNPROFOR) aan kop gefaald hebben in het beschermen van een existentieel bedreigde groep moslims.

Op diezelfde 11 juli viert Vlaanderen de feestdag van de Vlaamse Gemeenschap. Voor sommige Vlamingen is dit een mythische herinnering van de guldensporenslag in de 14^de eeuw die impliciet en expliciet verduidelijkt wie al dan niet Vlaming is. De Vlaamse leeuw brult, zoals de slogan gaat. De Vlaamse leeuw die steeds meer etnisch nationalistische ideologieën lijkt te accepteren, terwijl het juist dit soort ideeën zijn die hebben geleid tot de gruwellijkheden die 11 juli die andere betekenis gaven. Want of je het nu prettig vindt of niet, ‘eigen volk eerst’ is een bakermat voor ‘eigen volk alleen’. Hoezeer dat ‘eigen’ ook een historisch specifieke variabele mag zijn.

Dit lijken twee uitermate verschillende herinneringen gekoppeld aan diezelfde datum, twee uitermate verschillende politieke implicaties en contexten. Toch, en misschien juist wel mede daardoor, is het voor mij één van de duidelijkste voorbeelden die (pijnlijk) illustreert hoe vormen van identificatie, geschiedschrijving, herinneren en behoren kunnen co-existeren en botsen tegelijk.

Buiten het feit dat 11 juli symbool staat voor de genocide in Srebrenica, zijn er op andere datums gruwelijkheden gebeurd die veel minder collectief herinnerd worden. Zo zijn voor mij persoonlijk 14 en 27 juni minstens even indringende data, waarop in 1992 in mijn geboortestad Višegrad 140 kinderen, vrouwen en ouderen levend werden verbrand in twee huizen op een steenworp afstand van mijn ouderlijk huis. Deze gebeurtenissen staan bekend als ‘Živa lomača’ (‘levende vreugdevuur’ is de letterlijke zeer onprettige vertaling in het Nederlands).

Op dat moment zat ik met mijn ouders, broer en nog enkele familieleden in een vluchtelingenkamp in Tekirdağ in Turkije. Het had niet veel gescheeld of wij waren ook naar Višegrad teruggekeerd. Er kwamen namelijk vanuit het genocidale ideologische apparaat berichten dat het veilig zou zijn om terug te keren naar onze stad en dat zij die niet terugkeerden hun werk zouden verliezen. Alhoewel deze gruwelijkheden in mijn geboortestad nooit officieel als genocide zijn bestempeld, hoop ik dat u begrijpt waarom ik deze gebeurtenissen wel zie als fundamentele onderdelen van de genocidale machine. Lichamen letterlijk vernietigd door verbranding en nabestaanden ontdaan van hun menselijke waardigheid omdat zij hun geliefden niet eens een waardig afscheid konden geven.

Terwijl er zich 11 juli elk jaar in en rond Srebrenica een politiek mediacircus ontpopt – vaak door politiekers meer misbruikt voor eigen doeleinden dan met werkelijke eerbied voor de slachtoffers en hun nabestaanden – is alles de dag erna weer rustig. Maar vele vrouwen, zonder vaak nog enig levend mannelijk familielid, blijven niet alleen op 11 juli, maar ook op al die andere dagen achter op zoek naar een glimp van een lichaam dat ooit hun man, zoon, oom, was. Net als de jongeren die in huidige werkloosheid en uitzichtloosheid dromen van Europa als een mythische plek van rijkdom en mogelijkheden.

En ook voor mij staat 11 juli in relatie tot ieder andere dag van het jaar. Op al die andere dagen van het jaar kunnen soms de kleinste herinneringen of een verwijzing naar iets wat mij verbindt met die oorlog een resem aan gevoelens ontkentenen. Ze kunnen bijvoorbeeld je slaap grondig verstoren, ze kunnen je angsten uitvergroten, en ze kunnen je jouw eigen menselijkheid in vraag doen stellen. Kortom, genocide vernietigt ook levens omdat de belichaamde herinnering mensen daarna nog generaties achtervolgt. Ook bij mij, als een spook dat je zo intiem voelt en toch nooit echt duidelijk kan duiden. Om de inzichtvolle psychiater en kritische denker Frantz Fanon te parafraseren in de context van de Algerijnse dekoloniale onafhankelijkheidsoorlog: systematische negatie van uw menselijkheid leidt een persoon om zich steeds weer te moeten afvragen ‘in realiteit, wie ben ik’? Een vraag waar ik, zoals zo veel tot onmens herleide medemensen, haast heel mijn leven lang een antwoord al op probeer te vinden.

Als wij een genocide reduceren tot 11 juli, tot één datum of één punt dan vergeten wij dat een genocide nooit een momentopname is, maar een hele ideologie met massadestructie op verschillende plekken en tijden. Als wij kiezen om Leopold II te herinneren en te eren met bijvoorbeeld standbeelden, dan verkiezen wij een negatie van mensonterende systematische destructies van mensen specifiek gericht op ons verzinsel van ‘zwartheid’. Als jij tijdens sinterklaas uitroept dat je een onschuldige kinderlijke traditie in leven houdt door geracialiseerde representaties van een zwarte slaaf te vieren dan draag je bij aan de collectieve herinnering van de slavernij als een vrolijke gebeurtenis. En al deze herinneringen leiden tot voortzetting van ontmenselijking, met mogelijk catastrofale gevolgen van dien.

Daden met een genocidale logica worden namelijk niet uitgevoerd door monsters, hoe bizar dit ook mag klinken. Ze worden uitgevoerd door mensen, voornamelijk mannen, met families, vrienden, etc. ‘Gewone’ mensen, zoals Hannah Arendt reeds goed inzag toen ze over het over Eichmann’s gruweldaden had. Het zijn burgers zoals jijzelf, die stapsgewijs steeds meer overtuigd geraken van het idee dat een bepaalde ‘andere’ groep niet echt menselijk is, omdat ze bijvoorbeeld ‘Moslim’ zijn, of in vele andere contexten omdat ze ‘Zwart’ zijn, omdat ze ‘Joods’ zijn, omdat ze ‘Roma’ zijn, omdat ze ‘Queer’ zijn. Dus, omdat ze een minderheid zijn die de puurheid van een etnisch nationalisme in vraag stellen. Een ‘puurheid’ geënt op de genocidale afkeer van alles wat ‘anders’ is als de norm.

Een genocidale logica onderdrukt vele alternatieve geschiedenissen en herinneringen. En dit is precies wat in België de algehele ontkenning en moedwillige onwetendheid over de uitroeiingen in Congo voortzet, wat alsook islamofobie aandrijft. Het is datgene wat in Bosnië en Herzegovina en haar buurlanden tot een voortzetting van genocide ontkenning leidt.

Het probleem met de meeste geschiedschrijvingen over immense gruweldaden is ook dat deze pretenderen dat alles kenbaar is. Maar onze herinneringen en nationale narratieven zijn geen directe representaties, maar verhalen die gevormd en vervormd worden met der tijd. Die vervormingen zijn niet zo individueel als de meesten van ons denken, ze zijn fundamenteel gerelateerd aan de sociale context. In andere woorden, ze zijn politiek.

Dit zijn ongemakkelijke waarheden. Waarheden die in onze zogenaamde ‘post-waarheid’ wereld als zout zijn op al onze imaginaire illusies van onschuld en structurele ontkenningen.

Vandaag herdenk ik de pijnlijke waarheid van Srebrenica, vandaag herdenk ik ook de pijnlijke waarheid van mijn Višegrad. Morgen leef ik terug in Antwerpen.
En wat herdenk jij op 11 juli? Want, wat wij herdenken en herinneren, op welke manieren, en wat wij daarmee (on)opzettelijk vergeten zijn vragen die fundamenteel zijn voor het soort samenlevingsbeeld dat wij willen nastreven.